فایل ورد قابل ویرایش

توضیحی مختصر از متن فایل  :

چکیده

آثار هنری دستی مردم در سراسر جهان که قالی چکیده عصاره آنها است ، نشان می‌دهد که همواره طبیعت الهام بخش هنرمندان در خلق اثار هنریشان بوده است کلک نقش آفرین هنرمندان طراح با بهره‌گیری از خیال ممدوح و خیال محمود به عوالم قدسی و آسمانی ، خالق آثاری بی‌بدیل و بی‌همانند که در عرصه هنرها سری از سایر بلندتر دارد وبرتارک هنر شرق می‌درخشد و همچنین با بهره‌گیری از طبیعت در طول تاریخ دیرپای قالی ایران تنوعی بی‌حد و مرز به طرح و نقش این دستباف هدیه کرده است .

 هنر خوشنویسی در قالی ، بازتاب ادبیات پارسی را منعکس می‌سازد .

 کلمات کلیدی :

۱-   قالی

۲-   کتیبه

۳-   خط

۴-   قالی موزه‌ای

مقدمه

قالی ایران با طرح‌های گوناگون دارای مضامین و پیام‌های مختلفی است و نماد هنر اصیل و فرهنگ و ادبیات غنی ایران زمین است . ایجاد نقش و نگار بر ابزار کار ، یا بر دیوار محل زندگی از دوره‌ی هخامنشیان و سلسله‌های بعد از آن در ایران متداول بوده است . البته در دوره‌ی اسلامی به سبب تغییر دین در ایران در هنر نیز تغییراتی پدیدار شد .

 سبب گسترش خط را بر اشیاء و آثار می‌توان به دو علت اساسی دانست ؛ اول اینکه چون در مذاهب ، توسل به ادعیه و اوراد و اعتقاد به رسیدن به خیر و برکت و سعادت به وسیله‌ی دعا مبنای محکم داشت ، بعدها در مذهب جدید نیز مردم با ایمان تقریباً بر بیشتر ابزارها و لوام زندگی خود نام مقدسان و بزرگان دین رانقش می‌کردند و از آنها برای تبرک و سعادت یاری می‌جستند .

 دوم چنانکه می‌دانیم ایرانیان به تزئین اشیاء و ابزارهای خود علاقه‌ی بسیار داشتند و چون نمی‌توانستند نقش صورت به کار ببرند به خط متوسل شدند و برای تزئین آثار خود از خط استفاده کردند و ادعیه و احادیث ، پندو اندرز ، اشعار را با خط خوش بر بستر آثار و لوازم زندگی خود نقش کردند . از همین جاست که مشاهده می شوند هنرمندان بیشتر به زیبایی خط توجه داشته‌اند و زوایا و اشکالی در نگارش آن ایجاد کرده‌اند .

 باید گفت که خط در ایران در دوره‌ی اسلامی ،یکی از عناصر هنرهای تزئینی شده است .

 در آغاز با پرسش‌های گوناگونی روبرو می‌شویم :

– قالیهای کتیبه‌دار چه گروه از فرشها می‌باشند؟

– چرا از خط و نوشته در قالی استفاده می‌کرده‌اند ؟

– آیا فرم کتیبه‌ها در قالیهای مناطق مختلف متفاوت می باشد ؟

– به عنوان نمونه در شهر کرمان بیشتر چه فرمی برای کتیبه استفاده نموده‌اند ؟ و دیگر مناطق چطور ؟

– از چه نوع خطی در داخل قاب کتیبه استفاده نموده‌اند ؟

– کتیبه‌ها در کدام قسمت قالی کار شده‌اند؟

با طرح این سوالات و پاسخ گویی به آنها در قسمت نتیجه ، قصد داریم به اهداف زیر نائل آییم:

 گردآوری منبع مناسبی برای علاقمندان و پژوهشگران رشته‌ی فرش و ادامه دادن مسیر هنرمندان این رشته می باشد .

 با گردآوری این مجموعه ، نقشه قالی کتیبه‌داری را به نحوی جدید ، برای ارائه پایان نامه ، طراحی می‌کنم .

تعریف مسأله :

 فرش : کلمه‌ای عربی و به هر آنچه گستردنی باشد گفته می‌شود . معادل فارسی آن قالی ، قالیچه می‌باشد .

قالی : واژه کنونی قالی به تلفظ فارسی پهلوی رایج شده است که به اعتقاد برخی محققان واژه قالی از ریشه لغوی ( قالیقیا یا قالیقیلا) گرفته شده که نام شهری خیالی در قفقاز است .

مردم کشمیر واژه اصیل (‌کالین ) را به کار می‌برند که ریشه اصلی قالی و یا قالین است .

واژه کالین از صورت باستانی (Karayan) می آید که از ریشه ( Kar) به معنی کاشتن است ،‌گرفته شده و به درستی که ایرانیان باستان ، کاشتن گره در میان تاروپود قالی را همان کاشتن بذر و نشاء در دل خاک می‌دانسته‌اند . از این رو کالین ، قالین یا قالی را بر آن نهاده‌اند .

« کتیبه : نوشته‌ای که بر سر در ورودی دیوار ابنیه یا بر بدنه‌ی کوه به خطوط مختلف نویسند .»[۱]

« گونه‌ای از نقش قاب و بیشتر نقشی در حد مستطیل و لوزی و مانند آنها .

از نقش کتیبه در قالی ، گاه برای نوشتن « شعر » ، « تاریخ » ،‌« بافت» و « اسم بافنده » بهره می‌گیرند و گاه این نگاره جنبه‌ی تزئینی دارد.»[۲]

« قالی موزه‌ای : قالی است که براثر قدمت بافت و هنری بودن و مرغوبیت خارق العاده مواد اولیه و طراحی و بافت آن ، استعداد نگهداری در موزه را که مستلزم انجام هزینه فراوان است داشته باشد .» [۳]

ضرورت :

 قالیهای کتیبه‌دار که مزین به آیاتی از قرآن مجید ومطالب بکر و سروده‌های عرفانی و ادبی می‌تواند باشد ، گاهی از آنها تا کنون خوانده و ترجمه نشده‌اند و برای بررسی و شناخت بیشتر فرم کتیبه‌ها و همچنین کمبود منبع و کتاب در این زمینه ، این تحقیق جمع آوری شده است .

 شعر فارسی و مضامین ادبی در گذر هزار ساله خویش همواره سرچشمه الهام هنری مردان این سرزمین بوده است ، در میان هنرهای ملی ، کمتر هنری را می‌‌توان یافت که از ادبیات کهن فارسی بهره نبرده باشد ، دستبافته‌های ایران به ویژه قالی به عنوان یکی از هنرهای ملی ، ازاین تاثیر بی‌بهره نبوده است .

 دیدار از نمایشگاه قالی با عنوان « تاثیر ادبیات کهن فارسی بر روی قالیهای ایرانی » در موزه فرش ، اسفند ماه ۸۶، شوقی را در من ایجاد نمود که در این زمینه تحقیق کنم .

فرضیه :

 در طبقه‌بندی کلیه طرحهای قالی ایران که حداقل به بیست گروه اصلی تقسیم بندی شده ،‌گروهی به قالیهای کتیبه‌دار اختصاص نداده‌اند و شاید به این دلیل است که نام طرحی که به قالی داده می‌شود ، (‌ مثلاً لچک ترنج اسلیمی شاه عباسی ) ، بازگوکننده طرح متن قالی است و هیچ یک از این اصطلاحات نمی‌توان به شکل حاشیه و طرح آن پی برد .

 در ابتدا ، نبود کتابهای تخصصی و مرجع در این زمینه ، موانعی را ایجاد نمود ، ولی جستجو درمجلات ونشریات تخصصی قالی و سپس با تحقیق میدانی و مصاحبه با افراد مطلع در این زمینه کارم را ادامه دادم .

 در پایان باید اضافه کنم که قسمتهایی که دارای علامت * می‌باشد ، نظر اینجانب براساس مطالب مورد بحث بوده است .

مروری بر قالی ایران

 ذوق و خلاقیت هنری هر جامعه‌ای از سنن زندگی و سوابق تاریخی و محیطی آن قوم ریشه و الهام میگیرد و غالباً این ذوق و استعداد در یک یا چند رشته‌ی خاص متبلور می‌شود از جمله هنرهایی که در این سرزمین به مرور زمان به کمال رسیده است و ذوق هنرمند ایرانی در پهنه‌ی آن فرصت تجلی وافر یافته ، هنر قالیبافی است .

 دلیل این شکوفایی وتعالی را علاوه بر خصوصیات ذاتی ایرانیان مانند هنردوستی ، بردباری ، باید در وفور مواد اولیه‌ی تولید قالی از قبیل پشمهای مرغوب و انواع گوناگون گیاهان رنگدار دانست .

 فرشهایی که انسان اولیه برای زیرانداز ، روانداز ، حمل بار ، پوشش مقبره‌ها ، پوشش حیوانات و غیره از آن استفاده کرده از پوست و برگ درختان و پوست حیوانات بوده ، این طبع نقاد و دست هنرمند انسان است که در طول تاریخ خود ، تکامل صنعت نساجی و بافت را بدین حد رسانیده که دستبافتهای هنرمندان امروز از هر حیث اعجاب بیننده را بر می‌انگیزد و چشمها را خیره می‌کند.

بدون شک قدمت استفاده از زیرانداز به زمانی می‌رسد که انسان به فکر ساختن سرپناهی جهت تامین آسایش خود افتاد . درسال ۱۹۴۹ میلادی« پرفسور رودنکو» قطعه فرش گره‌داری را که در اصل به عنوان پوشش اسب به کار می‌رفته است ، در قبرهای مستور از یخ‌ چادرنشینان صحرا گرد در محلی به نام « پازیریک » واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان کشف می‌کند این فرش که قدمت آن به قرون ۴ ، ۵ قبل ازمیلاد برمی‌گردد در اندازه ۲۰۰× ۱۸۳ سانتیمتر با ۳۶۰۰ گره در دسیمتر مربع در رنگ قهوه‌ای مسی و سبز روشن بافته شده است .

 تصاویر حاشیه آن با اشکال متداول در دوره‌ی هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان دارد و در زمینه‌ی مرکزی تصویر ستاره‌ی چهار پره‌ای دیده میشود که عیناً مشابه اشکالی است که بر روی اشیاء مکشوف در لرستان مربوط به این دوره وجود دارد بنابر نظریه‌ی یکی از پژوهشگران معروف به نام « دیماند »: در فرش پازیریک ترکیبی از طرحهای آشوری و هخامنشی و سکائی به کار رفته است . او معتقد است که مبدأ این فرش از ایران است .

قرائن تاریخی مؤید این نکته است که قالیبافی در زمان ساسانیان رونق داشته است و در ارتباط با این مطلب سالنامه‌ی چینی سوئی سو مربوط به سالهای ۶۱۷- ۵۹۰ میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله‌ی ساسانیان در میان کالاهای ایرانی از قالی نام می‌برد .