مقدمه

موضوع بازنگری برنامه های آموزشی جغرافیا در ایران زمانی قوّت گرفت که پس از برگزاری کارگاه آموزشی جغرافیا در اسفند 1374 در دفتر برنامه ریزی و تألیف کُتُب درسی، اعضای این گروه متقاعد شدند که زمان تغییر بنیادی در آموزش این شاخه از علوم بین رشته ای فرا رسیده است. علمی که به جهت ایفای نقش پُل ارتباطی میان علوم پایه و علوم انسانی برای بسیاری از کارشناسان برنامه ریزی در هاله ای از ابهام بود و به دلیل مشکلات ِ دستیابی به یک برنامه مدوّن، مورد بی مهری معلّمان، دانش آموزان، اولیاء و... قرار گرفته بود. امّا تغییر نگرش به این علم امروزه آن را به یکی از کاربردی ترین علوم در زندگی تبدیل کرده است. در این مقاله سعی شده است، راهکارهای درسی جغرافیا بخصوص در دوره ی دبیرستان، چالش ها و راهکارهای پیش رو، و زمینه های این تحوّل اساسی به آموزش جغرافیا مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

آموزش جغرافیا:                                             

جغرافیا علمی است که در صدد تشریح ویژگی های مکان ها و توزیع انسان ها، عوارض و رویدادها، همانگونه که بر سطح زمین رُخ می دهند و گسترش می یابند، می باشد. جغرافیا به مطالعه کُنش های متقابل انسان- محیط در بستر مکان های ویژه و موقعیت های مکانی می پردازد. امروزه آموزش جغرافیا بعنوان یک موضوع اصلی و محوری در برنامه های درسی دوره های تحصیلی مدارس گنجانده و مورد تأکید قرار گرفته است و جغرافیا به عنوان وسیله ای نیرومند هم برای ترفیع و ترویج آموزش های فردی و هم آموزش های بین المللی، محیطی و توسعه مطرح می باشد.

موضوعات و مشکلات عمده ای که در دنیای امروز با آن مواجه هستیم، بُعد جغرافیایی قوی دارد. آموزش جغرافیا در درک و فهم مسائل و مشکلات محیطی و ارائه راه حل ها و برنامه ریزی های مرتبط با توسعه، نقش بسزایی دارد. آموزش جغرافیا می تواند دانش آموزان را به درک فرایند ها و ساختارهای مربوط به توسعه قادر سازد. درک محیط پیرامون، آگاهی از شیوه های متفاوت زندگی، شناخت نظام های اصلی اجتماعی- اقتصادی و موقعیت های مکانی و مکان ها بعنوان بستر این نظام ها، تأثیر شرایط فرهنگی و نظام های اقتصادی- اجتماعی، دستیابی به طیف وسیعی از مهارت های جغرافیایی و به کارگیری آنها در زندگی خصوصی، حرفه ای و عمومی و سرانجام علاقمندی و احساس مسئوولیت نسبت به محیط و بوم انسانی در مقیاس های مختلف از طریق آموزش جغرافیا حاصل می گردد.     

براین مبنا ملاحظه می گردد که برنامه درسی جغرافیا و شیوه آموزش آن در کشور ما نیاز به تحوّل بنیادین دارد. آنچه این تحوّل اساسی را ضروری نموده کمبودها و مشکلاتی است که در آموزش فعلی این درس وجود دارد. هدف اساسی در آموزش نوین جغرافیا تربیت شهروندانی است که در آینده علاوه بر رفع مشکلات زندگی خود، بتوانند به نحوء شایسته ای جانشینی نسل کنونی را عهده دار شوند. بر این مبنا از اوایل سال 1375 مباحث اصلی در مورد تغییر بنیادین در تحوّل آموزش جغرافیا در کشور ما مطرح شد. بر این مبنا، برنامه ریزان درسی با تغییر رویکرد از روش های تحقیق و یادگیری سنتی جغرافیا به موضوعات روز و مشکلات محیط پیرامون، گامی جدید در آموزش جغرافیا برداشتند.     

مشکلات و نقایص برنامه درسی جغرافیا در مدارس:

1- آموزش جغرافیا در ایران بر اساس یک برنامه درسی اصولی و استاندارد طراحی نشده است.                 

2- برنامه درسی جغرافیا فاقد انگیزش است که پیش شرط اصلی تحقیق و کاوشگری و ارائه راه حل و یادگیری است.                                                                 

3- برنامه درسی جغرافیا متکی بر حیطه دانش بوده و به خاطر سپردن حجم زیاد اطلاعات برای دانش آموزان فشار روانی و سرخوردگی ایجاد می کند.                       

4 - در برنامه درسی جغرافیا پرورش انواع مهارت ها، شامل مهارت های اجتماعی، تفکر، تصمیم گیری، حل مسأله، تفسیر داده ها، ترسیم نقشه و نمودار ها و کاربرد آنها به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است.                   

5- در برنامه درسی جغرافیا، همه چیز بر محور کتاب قراردارد و فیلم و اسلاید و استفاده از وسایل کمک آموزشی، بازدید علمی و ... بسیار کمرنگ می باشد.                       

 6- برنامه درسی جغرافیا، دانش آموزان را به کاوشگری و تحقیق هدایت نمی کند و شیوه ارائه مطالب و محتوای کتاب ها برانگیزاننده نیست.                           

7- عکس ها و نقشه ها در کتاب ها از کیفیت خوبی برخوردار نبوده و گاه به دلیل نادرست بودن، مشکل آفرین است.

8- حجم کتاب های جغرافیا متناسب با ساعات درسی نیست.                                                       

9- روش ارزشیابی درس ها، دچار خلل و نابسامانی است و عمدتاً حیطه دانش و اطلاعات مد نظر می باشد. و برگزاری امتحانات هماهنگ استانی یا منطقه ای با طرح بعضی سؤالات غلط یا بی اهمیت به بی علاقگی و بی ارزش شدن درس جغرافیا دامن زده است.                              

10- ارزشیابی از نقشه با توجه به نمره زیادی که برای آن مد نظر است، صحیح نیست. زیرا ترسیم نقشه، نقشه خوانی، کاربرد نقشه و سایر مهارت های مربوط به آن نادیده انگاشته شده و توجه تنها معطوف به حفظ نقشه و مکان های روی آن می باشد.                                             

11- در آموزش جغرافیا، فعالیت هایی که در پایان هر درس باید برای دانش آموزان در نظر گرفته شود بسیار ناچیز و نامطلوب است.                                            

12- در برنامه درسی جغرافیا نقش معلم، فقط انتقال اطلاعات است و برای افزودن سواد اجتماعی و جغرافیایی تلاش نمی شود و معلم در این برنامه های درسی قدرت هیچگونه تغییر و تحوّل، نوآوری و انتخاب و انعطاف را ندارد.

13- با توجه به نقایص فعلی در آموزش جغرافیا، مسؤولین مدارس و ارگان ها، استنباط صحیحی از درس جغرافیا و همکاری جهت تهیه وسایل کمک آموزشی، بازدید علمی و... ندارد.

نگرش جدید به آموزش جغرافیا:                      

آموزش جغرافیا امروزه در کشور ما در حال تحوّل می باشد. تألیف کتاب های جدید در مقاطع مختلف تحصیلی از جمله کتاب جغرافیای 1و2 دوره دبیرستان، نشانگر این رویکرد بوده و مقدمه کوتاه این کتاب ها به خوبی بیان کننده رویکردی نو در آموزش جغرافیا می باشد. در این مقدمه ها بیان شده است که باید دانش آموزان را بطور فعال در روند تدریس درگیر کرد و بجای تأکید بر اطلاعات و آمار، راه استفاده از آنها را آموزش داد.

این تحوّل اساسی در آموزش جغرافیا بر مبنای معلّم، دانش آموز و محتوای درسی مد نظر بوده است که تقریباً بعد از برگزاری کارگاه برنامه ریزی درسی و آموزش جغرافیا در اسفند 1374 بر آموزش جغرافیا مسلط گشت.            

در انتخاب محتوای درسی این کتاب ها رویکرد های مختلف مورد توجه بوده است و مطالب از حالت توصیفی با نگرش سنتی خارج و توصیف مناطق، نواحی و روند تغییر و تحوّل این نواحی جغرافیایی مد نظر قرار گرفته است. از سوی دیگر تنوع مطالب با رویکرد علمی مد نظر بوده که از مقیاس های محلی تا بین المللی را شامل می شود.          

در آموزش جدید جغرافیا برای اوّلین بار از مدل ها و تئوری های جغرافیایی جهت کاربرد، در مسائل تجربی و مطالعات موردی استفاده شده و به نقش انسان در این مدل ها و در ارتباط با محیط توجه بیشتری شده است، و به موضوعات مهمی همچون؛ مخاطرات طبیعی، توسعه پایدار، منابع، انرژی، محیط زیست، و... اشاره شده که باعث تنوع مطالب و جذابیت آنها شده است. همچنین برای اوّلین بار شاخه های علمی جغرافیا مانند؛ جغرافیای شهری، جغرافیای روستایی، جغرافیای جمعیت و... مورد بحث قرار گرفته است، که همگی نشان از رویکرد جدید به آموزش جغرافیا در ایران دارد. استفاده از رایانه و اینترنت در آموزش مفاهیم جغرافیایی نیز حاکی از همین رویکرد می باشد.